Βήματα στο Βυζαντινό μας παρελθόν
Steps into our Byzantine Past
Βρισκόμαστε σήμερα στην ορεινή Χαλκιδική και συγκεκριμένα στην Γαλάτιστα για να επισκεφθούμε τον βυζαντινό της πύργο, μια και ακούσαμε τόσα γι αυτόν.
Ανηφορήσαμε στα στενά δρομάκια της Γαλάτιστας της όμορφης κωμόπολης στην πλαγιά του Προφήτη Ηλία, παρακλαδιού του όρους Χορτιάτη. Από ψηλά απολαύσαμε τη θέα της εύφορης Ανθεμουσίας κοιλάδας που την διαρρέει ο ποταμός Ανθεμούντας, γνωστής από την αρχαιότητα και ιδιαιτέρως από την εποχή του Φιλίππου του Β’ και του Μεγάλου Αλεξάνδρου. (Ας θυμηθούμε την Ανθεμουσία Ίλη, το γνωστό για την ιππική του δεινότητα ιππικό σώμα που συμμετείχε στην μάχη της Ισσού κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου).
Στο κέντρο της Γαλάτιστας, ανάμεσα στα παραδοσιακά σπίτια, βλέπουμε να υψώνεται επιβλητικός ο βυζαντινός της πύργος.
Today, we find ourselves in the mountainous region of Halkidiki, specifically in Galatista town, to visit its Byzantine tower, having heard so much about it.
We climbed the narrow streets of Galatista, a beautiful town on the slopes of Prophet Elias, a branch of Mount Hortiatis. From above, we enjoyed the view of the fertile Anthemous Valley, traversed by the Anthemous River, known since antiquity, especially from the time of Philip II and Alexander the Great. (Let’s recall the Anthemous Cavalry, a renowned cavalry unit for its riding prowess, which participated in the Battle of Issos during Alexander the Great’s campaign).
In the center of Galatista, among the traditional houses, stands the imposing Byzantine tower.
Στη θέση του σημερινού χωριού υπήρχε πυκνό δάσος με θεόρατα δένδρα. Μέσα σ’ αυτό το δάσος και σε ύψωμα, ήταν κτισμένος ο Πύργος (από γερή πέτρα και πηλό, το «κουράνι» ή κουρασάνι όπως μας λένε οι ντόπιοι), γι ‘ αυτό ήταν πολύ γερός. Χτισμένος σε ύψωμα, σε στρατηγική θέση, που ενώ φαινόταν από μακριά, χάνονταν από την πυκνή βλάστηση όταν κάποιος πλησίαζε και δεν μπορούσε να τον βρει, ο Πύργος ανήκει αρχιτεκτονικά σε μια μεγάλη ομάδα βυζαντινών τετράπλευρων πύργων, τους οποίους συναντούμε στη Μακεδονία και στο Άγιον Όρος. Η χαρακτηριστική τους αρχιτεκτονική ιδιομορφία, που συναντούμε σε παρόμοια κτίσματα από τον 11ο έως τον 16ο αιώνα, είναι οι ισχυροί πεσσοί που ενισχύουν τους εξωτερικούς τοίχους τους.
Συναντήσαμε εκεί τους υπεύθυνους αρχαιολόγους κ. Όλγα Ιασονίδου και κ. Βαγγέλη Μαλαδάκη, οι οποίοι μας ξενάγησαν και μας έδωσαν πλήθος ενδιαφερόντων στοιχείων τόσο για τον ίδιο τον Πύργο, όσο και για την ορεινή Χαλκιδική.
The present-day village was once a dense forest with towering trees. Within this forest, on a hill, stood the tower, built from sturdy stone and clay, the “kourani” or kurasan as the locals call it, making it very strong. Built on a hill in a strategic position, it was visible from afar but hidden by dense vegetation when approached, making it difficult to locate. The tower architecturally belongs to a large group of Byzantine quadrilateral towers found in Macedonia and Mount Athos. Their distinctive architectural feature, seen in similar structures from the 11th to the 16th century, is the strong pilasters that reinforce their exterior walls.
We met with the responsible archaeologists, Ms. Olga Iasonidou and Mr. Vaggelis Maladakis, who guided us and provided a wealth of interesting details about both the tower itself and the mountainous region of Halkidiki.
Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι από ακατέργαστες πέτρες, και έχουν πάχος 1,50 μ. Σήμερα διατηρείται σε ύψος 16 περίπου μέτρων, οι εξωτερικές του διαστάσεις είναι 10×12μ. και καλύπτει εμβαδόν περίπου 90 τ.μ. Με βάση την ανασκαφική έρευνα αλλά και την αρχιτεκτονική του μορφή φαίνεται ότι έχει δύο οικοδομικές φάσεις. Στην πρώτη φάση ανήκει το κάτω τμήμα του και χρονολογείται τον 11ο αιώνα, ενώ στη δεύτερη το άνω τμήμα του και χρονολογείται τον 14ο αιώνα.
Σώζονται τέσσερις όροφοι από τη στάθμη εισόδου και πάνω, καθώς και ένας τυφλός όροφος κάτω από τη στάθμη εισόδου (υπόγειο). Από τον τελευταίο όροφο διατηρείται μόνο το βόρειο μισό της περιμέτρου του. Η είσοδος του πύργου βρίσκεται σε ύψος περίπου ενός ορόφου ψηλότερα από το έδαφος. Η πρόσβαση γινόταν με ξύλινη κρεμαστή σκάλα που αποτραβιόταν σε περίπτωση κινδύνου, ώστε να είναι αδύνατη η είσοδος εχθρών στον Πύργο. Το εσωτερικό του υπογείου αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφή του 1994. Το βορειοδυτικό τεταρτημόριό του καταλαμβάνεται από κτιστή δεξαμενή νερού, επιχρισμένη με υδραυλικό κονίαμα. Στο υπερυψωμένο ισόγειο, βλέπουμε στο τείχος εσοχές που χρησίμευαν για αποθήκευση, αλλά και μια εσοχή νεροχύτη με επικλινή επιφάνεια, ώστε το νερό να κυλάει από ένα μικρό άνοιγμα έχω από το τείχος. Στον 2ο όροφο δίπλα στην μεγάλη αίθουσα βλέπουμε μια τουαλέτα της εποχής, εντοιχισμένη μέσα στο εξωτερικό τοίχωμα. Στον 3ο όροφο έχει στηθεί μικρή αίθουσα προβολής όπου προβάλλεται για τους επισκέπτες ενημερωτικό βίντεο. Μέσα στο εξωτερικό τοίχωμα και σε αυτόν τον όροφο βλέπουμε εντοιχισμένη μια μικρή κουζίνα με άνοιγμα για τον καπνό, όπως αντιλαμβανόμαστε, και πέτρινα διαμορφωμένα ράφια. Η ύπαρξη των χώρων υγιεινής και οι χώροι αποθήκευσης δηλώνουν ότι ο πύργος χρησίμευε και ως κατοικία (πιθανόν του ηγεμόνα της περιοχής). Ο 4ος όροφος δεν σώζεται, καθώς είχε καταρρεύσει στο παρελθόν μαζί με την στέγη, και πιθανόν να φιλοξενούσε παρεκκλήσι, όπως έχουν δείξει οι έρευνες σε άλλους βυζαντινούς πύργους της Χαλκιδικής.
Επιβλητικός, στενός, με εσοχές στα εξωτερικά τείχη του και μικρά παράθυρα πολεμίστρες ο Πύργος της Γαλάτιστας αποτελούσε ένα φρούριο – παρατηρητήριο με μεγάλο οπτικό πεδίο που επικοινωνούσε με την πεδιάδα και τα χωριά της ενώ σε περιόδους ειρήνης φαίνεται ότι χρησίμευε για στέγαση και αποθήκευση και εξυπηρετούσε τις παραγωγικές ασχολίες των κατοίκων της περιοχής. Οι κάτοικοι όταν ο τόπος απειλούνταν από ληστρικές επιδρομές και κάθε εξωτερική απειλή είχαν ένα τελευταίο ασφαλές καταφύγιο. Η δεξαμενή νερού στο υπόγειο ήταν ένας θησαυρός για αυτούς. Δίπλα από τον Πύργο περνούσε ένα ρέμα σημαντικής ορμής γεγονός που αποδεικνύεται από τον νερόμυλο που διασώζεται ακριβώς κάτω από τον Πύργο. (βλ. σχεδιάγραμμα). Στα νότια του πύργου μια ομάδα κτιρίων του 19ου και του 20ου αιώνα συνιστούν μαζί με τον πύργο ένα μικρό σύνολο παραγωγικών δραστηριοτήτων, δεδομένου ότι περιλαμβάνονται ένας ναός (αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή), δύο νερόμυλοι, ένα ελαιοτριβείο και ένα αποστακτήριο.
Κατά την διάρκεια των ανασκαφών βρέθηκαν μέσα στον πύργο αιχμές βελών που εκτίθενται με ευρηματικό τρόπο στον 2ο όροφο, στραμμένες προς τις πολεμίστρες, υποδεικνύοντας την χρησιμότητα των μικρών αυτών παραθύρων στην άμυνα.
Ο βυζαντινός Πύργος αποτελεί αναμφισβήτητο σύμβολο της Γαλάτιστας. Συναντούμε την Γαλάτιστα, ως βυζαντινό χωριό, σε έγγραφα του Αγίου Όρους με το όνομα “Γαλάτισσα” ήδη πολύ πριν τον 14ο αιώνα. Ο Πύργος όμως χτίστηκε πολύ πριν την δημιουργία του οικισμού γύρω του.
Οι ιστορίες γύρω από τον Πύργο είναι πολλές και στο πέρασμα του χρόνου ακούγονται σαν μύθοι. Στον Πύργο, λένε, ζούσε μια βασίλισσα, η Γαλάτεια (σύζυγος του Ανθέμιου, πολιτικού του Βυζαντίου), που ίσως έδωσε και το όνομά της στην Γαλάτιστα.
Κάποια μέρα, λέει ο μύθος, που η βασίλισσα κατέβηκε με το πλεχτό της να πάρει νερό από την βρύση κάτω από τον Πύργο, της έπεσε το κουβάρι και κύλησε ως τα Βασιλικά. Οι πειρατές είδαν το κουβάρι κι άρχισαν να το τυλίγουν μέχρι που βρήκαν τον Πύργο και σκότωσαν τη Γαλάτεια.
Μια άλλη εκδοχή για το θάνατο της Γαλάτειας μας λέει ότι το κουβάρι κύλησε μέσα από την υπόγεια σήραγγα που συνέδεε τον Πύργο με την Αγ. Παρασκευή στον κάμπο. Οι πειρατές τύλιξαν το κουβάρι, βρέθηκαν μέσα στον πύργο και σκότωσαν τη Γαλάτεια.
Οι παλιοί Γαλατσάνοι λένε πως ο Πύργος αποτελούσε προμαχώνα της Θεσσαλονίκης και χρησίμευσε σαν παρατηρητήριο και φρούριο. Με το φως έστελναν σήματα και από τις κορφές των λόφων ειδοποιούνταν και προφυλαγόταν από τους εχθρούς τα χωριά που υπήρχαν τότε στον κάμπο. Στον κάμπο όμως υπήρχαν πολλά έλη και κουνούπια και οι άνθρωποι υπέφεραν από ελονοσία. Γι’ αυτό αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους και να μαζευτούνε γύρω από το Πύργο. Το κάθε χωριό έκτισε την εκκλησία του και την γειτονιά του. Έτσι δημιουργήθηκε το χωριό που πήρε το όνομα από τον Πύργο και ονομάστηκε Γαλάτιστα.
Σε αυτόν τον όμορφο ορεινό τόπο αναπτύχθηκαν τον 19ο αιώνα πολλά εργαστήρια αγιογραφίας με τους ξακουστούς Γαλατσιάνους ζωγράφους που άφησαν ένα εντυπωσιακό τοιχογραφικό έργο τόσο στο Άγιον Όρος όσο και αλλού και οι φορητές εικόνες τους κυκλοφόρησαν σε όλα τα Βαλκάνια.
Το δικό μας οδοιπορικό έκλεισε χαλαρά στην όμορφη και πάντα ζωντανή πλατεία της Γαλάτιστας, όπου απολαύσαμε τον καφέ μας στην βαθιά σκιά της πελώριας φλαμουριάς που σκεπάζει σχεδόν όλη την πλατεία. Η μαγική αίσθηση από την υποβλητική ατμόσφαιρα του Πύργου μας συντρόφεψε για μέρες, καθώς η επίσκεψη στον Πύργο μας έφερε σε επαφή με τον Βυζαντινό μας παρελθόν.
Θέλω να ευχαριστήσω την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, τους αρχαιολόγους κ. Βαγγέλη Μαλαδάκη και Όλγα Ιασονίδου, τον Αντιδήμαρχο Οικονομικών και Πολιτισμού Πολυγύρου κ. Γιάννη Λελεγιάννη, τον Πρόεδρο της κοινότητας Γαλάτιστας κ. Νίκο Κουτζιαρή και τον Αντιδήμαρχο τεχνικών έργων, πολεοδομίας χωροταξίας και περιβάλλοντος κ. Κατάκαλο Σακελάρη, που μας συντρόφευσαν και μας οδήγησαν σ΄ αυτό το όμορφο και ενδιαφέρον οδοιπορικό, καθώς και τις συναδέλφους δημοσιογράφους Τουρισμού και Πολιτισμού της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων και Συγγραφέων Τουρισμού FIJET κ. Μάγδα Καραγιαννιώτου Μυστικού και κ. Ράνια Αγγελακούδη που είναι κοντά μου σ΄ αυτή την εθελοντική προσπάθεια ανάδειξης της πλούσιας πολιτιστικής και φυσικής ομορφιάς της πατρίδας μας.
The tower’s walls are built from rough stones and are 1.5 meters thick. Today, it stands about 16 meters high, with external dimensions of 10×12 meters, covering an area of approximately 90 square meters. Based on excavation research and its architectural form, it appears to have two construction phases. The lower part dates back to the 11th century, while the upper part dates back to the 14th century.
Four floors survive above the entrance level, as well as a blind floor below the entrance level (basement). Only the northern half of the perimeter of the top floor is preserved. The tower’s entrance is about one floor higher than the ground level. Access was via a wooden drawbridge that could be retracted in case of danger, preventing enemy entry. The basement interior was revealed during the 1994 excavation. The northwest quarter is occupied by a built-in water tank, plastered with hydraulic mortar. In the elevated ground floor, wall niches were used for storage, and a sink recess with a sloping surface allowed water to flow out through a small opening in the wall. On the 2nd floor, next to the large hall, we see a period toilet built into the outer wall. On the 3rd floor, there is a small projection room where an informative video is shown to visitors. In the outer wall of this floor, a small kitchen with a smoke vent and stone shelves is built-in. The presence of sanitary facilities and storage spaces indicates that the tower also served as a residence, likely for the local ruler. The 4th floor has not survived, having collapsed along with the roof, but it possibly housed a chapel, as shown by studies of other Byzantine towers in Halkidiki.
Imposing, narrow, with niches in its exterior walls and small arrow-slit windows, the Galatista Tower served as a fortress-observatory with a wide field of view, communicating with the plain and the nearby villages. In times of peace, it seems to have been used for housing and storage, supporting the productive activities of the local residents. When the area was threatened by raids or other external threats, the tower provided a final safe refuge. The water tank in the basement was a treasure for them. A significant stream flowed by the tower, evidenced by the surviving watermill just below the tower. (See diagram). South of the tower, a group of 19th and 20th-century buildings form a small complex of productive activities, including a church (dedicated to Saint Paraskevi), two watermills, an olive press, and a distillery.
During excavations, arrowheads were found inside the tower, now displayed innovatively on the 2nd floor, pointed towards the arrow-slits, indicating the defensive use of these small windows.
The Byzantine Tower is an indisputable symbol of Galatista. We find Galatista, as a Byzantine village, in Mount Athos documents under the name “Galatissa” long before the 14th century. However, the tower was built long before the village was established around it.
There are many stories about the tower that have turned into legends over time. According to one legend, a queen named Galatea (wife of Anthemios, a Byzantine politician) lived in the tower and perhaps gave her name to Galatista.
One day, the legend says, the queen went down with her knitting to fetch water from the spring below the tower, and her ball of yarn rolled all the way to Vasilika village. Pirates saw the ball, began winding it up until they found the tower and killed Galatea. Another version of Galatea’s death tells that the ball of yarn rolled through an underground tunnel connecting the tower to St. Paraskevi church in the plain. The pirates followed the yarn, found themselves inside the tower, and killed Galatea.
The old residents of Galatista say that the tower served as a bastion for Thessaloniki, acting as an observatory and fortress. They would send signals with light from the hilltops to alert and protect the villages in the plain from enemies. However, the plain was infested with swamps and mosquitoes, causing people to suffer from malaria. Consequently, they abandoned their villages and gathered around the tower. Each village built its church and neighborhood, forming the village that took its name from the tower and was called Galatista.
In this beautiful mountainous area, many iconography workshops flourished in the 19th century with renowned Galatista painters who left impressive fresco works on Mount Athos and elsewhere, and their portable icons circulated throughout the Balkans.
Our journey concluded leisurely in the beautiful and always lively square of Galatista, where we enjoyed our coffee in the deep shade of a huge linden tree covering almost the entire square. The magical feeling from the tower’s evocative atmosphere accompanied us for days, as the visit to the tower connected us with our Byzantine past.
I would like to thank the Ephorate of Antiquities of Halkidiki and Mount Athos, archaeologists Mr. Vaggelis Maladakis and Ms. Olga Iasonidou, the Deputy Mayor of Finance and Culture of Polygyros, Mr. Giannis Lelegiannis, the President of the Galatista community, Mr. Nikos Koutziaris, and the Deputy Mayor of Technical Works, Urban Planning, and Environment, Mr. Katakalos Sakellaris, who accompanied and guided us on this beautiful and interesting journey, as well as the fellow journalists of Tourism and Culture of the World Federation of Journalists and Travel Writers FIJET, Ms. Magda Karagianniotou Mystikou and Ms. Rania Angelakoudi, who are with me in this voluntary effort to highlight the rich cultural and natural beauty of our homeland.
Κείμενο και φωτογραφίες: Μαγδαληνή Απ. Πούγγουρα
Εικαστικός – Φωτογράφος – Δημοσιογράφος Τουρισμού & Πολιτισμού – FIJET
www.magdalenepougoura.gr
Text and photos by: Magdalene Ap. Pougoura
Visual artist – Photographer – Tourism & Culture Journalist – FIJET